I. Wstęp 3

1. Położenie geograficzne 5

2. Demografia 6

3. Historia 9

4. Przestrzenna struktura miejscowości 10

1. Walory przyrodnicze i krajobrazowe. 14

2. Dziedzictwo kulturowe. 15

4. Infrastruktura społeczna 18

5. Infrastruktura techniczna. 21

1. Analiza SWOT. 23

2. Zidentyfikowane problemy i szanse rozwoju miejscowości. 24

2. Monitorowanie ………………………………………………………………….. 27

Jednym z priorytetowych zadań stojących przed Polską, jak i całą Unią Europejską jest wspieranie rozwoju obszarów wiejskich, tak aby mogły sprostać wyzwaniom XXI wieku – zarówno tym gospodarczym i społecznym, jak i w zakresie ochrony środowiska. Biorąc pod uwagę fakt, iż obszary wiejskie stanowią 93,2% powierzchni naszego kraju, ich znaczenie z punktu widzenia ekonomicznego, społecznego jak i środowiskowego jest ogromne.

Dla zapewnienia zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich niezbędne jest zapewnienie wielofunkcyjności rolnictwa i wsi, zwiększenie funkcji gospodarczych i społecznych wsi, ochrony środowiska na obszarach wiejskich, ograniczenie bezrobocia oraz poprawa warunków życia ludności wiejskiej.

Warunkiem niezbędnym do aktywnego włączenia się miejscowości wiejskich w realizację przedsięwzięć na rzecz rozwoju i promocji lokalnych walorów kulturowych i przyrodniczych jest integracja społeczności lokalnej wokół budowy wspólnego planu działania, zwanego Planem Odnowy. Jest to dokument o charakterze planowania strategicznego, przedstawiający szczegółową koncepcję i wizję rozwoju danej miejscowości. Zawiera plan inwestycji mających poprawić komfort życia lokalnym społecznościom.

Korzyści wynikające z posiadania Planu Odnowy:

racjonalne zarządzanie zasobami takimi, jak środowisko, ludzie, infrastruktura i środki finansowe,

zaangażowanie władz lokalnych oraz mieszkańców w planowanie swojej przyszłości. Aktywny udział wszystkich zainteresowanych osób pozwala na opracowanie strategii, z którą będzie identyfikowała się cała społeczność lokalna,

realistyczna ocena mocnych i słabych stron miejscowości, co pozwoli zidentyfikować szanse oraz potencjalne zagrożenia, mogące pojawić się w przyszłości, a poprzez to zaplanować rodzaj i kolejność działań,

kontrola postępów i prostowanie błędów.

Obowiązek opracowania i uchwalenia takiego dokumentu jest podstawą do aplikowania o środki finansowe w ramach „Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013” oraz Regionalnych Programów Operacyjnych. Ponadto Plan Odnowy Miejscowości będzie stanowić wytyczne dla władz Gminy Wąwolnica przy opracowaniu kierunków rozwoju miejscowości.

Niniejsze opracowanie zawiera charakterystykę miejscowości Wąwolnica, ewidencję jej zasobów służącą ujęciu stanu rzeczywistego, analizę SWOT, czyli mocne i słabe strony miejscowości, strategię działań na lata 2009-2015, kierunki rozwoju oraz planowane inwestycje.

Zapisy Planu Odnowy Miejscowości Wąwolnica są zgodne z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 lutego w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Odnowa i rozwój wsi” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.

Dokument jest zgodny ze Strategią Rozwoju Gminy Wąwolnica i Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i stanowi ich uzupełnienie.

Analizę zasobów sołectwa przeprowadzono na podstawie danych statystycznych oraz informacji zgromadzonych przez Urząd Gminy w Wąwolnicy.

Zasoby sołectwa to wszelkie elementy materialne i niematerialne wsi oraz otaczającego ją obszaru, które mogą być wykorzystane obecnie bądź w przyszłości przy budowaniu czy realizacji publicznych i prywatnych przedsięwzięć odnowy wsi. Przy analizie zasobów wzięto pod uwagę następujące ich kategorie: środowisko przyrodnicze, środowisko kulturowe, dziedzictwo religijne i historyczne, obiekty, tereny, infrastruktura, gospodarka i rolnictwo, sąsiedzi i przyjezdni, instytucje, ludzie, organizacje społeczne.

Gmina Wąwolnica leży w środkowo-zachodniej części województwa lubelskiego, między Nałęczowem i Kazimierzem Dolnym, przy drodze wojewódzkiej nr 830 Lublin-Kazimierz-Puławy. Gmina ta sąsiaduje z siedmioma gminami: Kazimierz Dolny, Karczmiska, Poniatowa, Wojciechów, Nałęczów, Kurów i Końskowola. Najbliższymi miastami są: Nałęczów - 3 km od granicy gminy, Kazimierz Dolny - 18 km, Puławy - 18 km, Opole Lubelskie - 18 km i Lublin - 25 km.

Położenie Gminy Wąwolnica na tle województwa lubelskiego oraz powiatu puławskiego przedstawiają mapy poniżej.

Powierzchnia Gminy Wąwolnica wynosi blisko 16 239,44 ha. Natomiast powierzchnia samej miejscowości Wąwolnica wynosi 921,68 ha, co stanowi blisko 5,7% powierzchni całej gminy.

Pod względem fizycznogeograficznym gmina Wąwolnica jest położona w północnej części Wyżyny Lubelskiej - w większości na Płaskowyżu Nałęczowskim, a jedynie południowe krańce na Równinie Bełżyckiej. Hydrograficznie leży w środkowej części zlewni rzeki Bystrej.

Liczba osób faktycznie zamieszkujących wieś Wąwolnica wynosi 1 048 mieszkańców, przy czym osób zameldowanych na stałe jest 1 033. Na koniec 2006 roku liczba kobiet znacznie przewyższała liczbę mężczyzn (stanowiły one 53% ogółu populacji w Wąwolnicy).

Poniższe tabele przedstawiają strukturę wiekową mieszkańców:

Największy odsetek mieszkańców wsi Wąwolnica – 68% stanowią osoby w wieku produkcyjnym, w przedziale od 15 do 59 lat.

Analiza przedziałów wiekowych ludności Wąwolnicy pozwala na stwierdzenie, iż najliczniej reprezentowaną grupę stanowią osoby w wieku 20-24 lat – 98 osób. Następne w kolejności (wg liczebności przedziału wiekowego) są grupy wiekowe: 10-14 lat (93 osoby), 30-34 lata (83 osoby) oraz 25-29 lat (77 osób). Takie rozłożenie liczebności grup wiekowych uznać należy za pozytywne, gdyż osoby młode są bardzo liczne w ogólnej populacji mieszkańców miejscowości. Liczebność grupy najstarszej (+70 lat) wynosiła w roku 2006 100 osób, z czego zdecydowaną większość (68 osoby) stanowiły kobiety. W ujęciu procentowym osoby w wieku powyżej 70 lat stanowią 10% ogólnej liczby mieszkańców Wąwolnicy. Taka sytuacja jest w pewnym stopniu odzwierciedleniem ogólnopolskiego trendu.

W Wąwolnicy odnotowuje się niż demograficzny. Na koniec 2006 roku wynosił on – 4 osoby. Z obserwacji wynika, iż umarło prawie dwukrotnie więcej kobiet aniżeli mężczyzn, z urodziło się tyle samo dziewcząt co chłopców (po 5 osób). Tendencje te obrazuje tabela poniżej.

Saldo migracyjne w miejscowości Wąwolnica w roku 2006 przyjęło wartość + 24 osoby = zameldowało się 38 osób, natomiast wymeldowało – 14 mieszkańców.

W związku z powyższym ogólna liczba mieszkańców miejscowości w odniesieniu do roku 2005 zwiększyła się o 20 osób. Odnotować ponadto należy, iż w roku 2006 zawartych zostało 12 związków małżeńskich.

Uznaje się, iż Wąwolnica to jedna z najstarszych osad Lubelszczyzny. Według tradycji założycielem miasta był legendarny książę Krak, właściciel Krakowa. Dlatego też ówczesne miasto nazwano Wawelnicą i stąd wzięła się obecna nazwa Wąwolnica. Językoznawcy zaś nazwę miejscowości wywodzą od staropolskiego słowa „wąwel” co oznaczać miało „cypel obronny”. To właśnie na tym cyplu, czyli wzgórzu otoczonym stromymi zboczami, okolonymi rzekami Sanicą i Bystrą, wzniesiono gród obronny i kościół. O wiekowej metryce osady może też świadczyć dokument-rękopis z 1027 roku przechowywany na Świętym Krzyżu. W nim to napisano: „W roku 1027 Ojcowie naszego klasztoru robili parafialną posługę w nowo założonej i świeżo do Wiary Świętej nawróconej osadzie Wawelnica”.

Pomyślny rozwój Wąwolnicy przypada na okres panowania Kazimierza Wielkiego, a więc na XIV wiek. Wybudowano wówczas zamek i kościół, z którego do dziś zachowała się gotycka kaplica zamkowa. Miasto otoczono murami obronnymi. Lokowane wówczas na prawie polskim nosiło nazwę Konigsberg. Do szybkiego rozwoju przyczyniło się położenie przy szlakach handlowych z Krakowa na Litwę i z Torunia do Lublina, a zamożność wzrosła dzięki przywilejowi targowemu nadanemu w 1409 roku przez Władysława Jagiełłę.

W 1448 roku, za czasów Kazimierza Jagiellończyka miasto przeniesiono na prawo magdeburskie. W roku 1458 król oddał parafię opactwu benedyktynów, którzy patronowali do czasu kasacji zakonu co nastąpiło w XIX wieku.

W XV wieku Wąwolnica była siedzibą starostwa niegrodowego. Odbywały się tu też sądy kasztelańskie, a w XVI wieku sądy wojewody nad szlachtą w sprawach karnych. Bogata dokumentacja zapisków sądowych zachowała się w Archiwum Państwowym w Lublinie.

W połowie XVI wieku wybuchł pożar, który strawił całą Wąwolnicę. Po pożarze Zygmunt August w 1567 roku polecił wojewodzie lubelskiemu Janowi Firlejowi założyć miasto na nowo. Zaplanowano je w nowym miejscu. Centrum układu urbanistycznego stał się rynek o znacznych wymiarach 100x110 metrów. Starostwo wąwolnickie przeszło na pewien czas w posiadanie królowej Bony. Pod koniec I Rzeczypospolitej Wąwolnicę posiadali Małachowscy. Odkupiona przez książąt Czartoryskich z Puław po Powstaniu Listopadowym uległa konfiskacie i została sprzedana na licytacji poplecznikom carskiej władzy. W XIX wieku mieszczanie dochodzili swoich praw, wygrywając procesy z nowymi właścicielami.

Z początkiem XVIII wieku starostwo wąwolnickie przeniesiono do Nałęczowa. W związku z tym zamek opustoszał i powoli popadł w ruinę. Jego murów użyto do odbudowy wzniesionego jeszcze w XIV wieku gotyckiego kościoła. Po likwidacji starostwa miasto straciło swe znaczenie, a liczba ludności uległa zmniejszeniu.

Dominantą przestrzenną miejscowości jest usytuowany na wzgórzu kościół pod wezwaniem św. Wojciecha. Wzniesiony został w latach 1907-1914 w stylu neogotyku nadwiślańskiego. Zbudowany jest z czerwonej cegły, trójnawowy. W ołtarzu głównym znajduje się figura Madonny z przełomu XIII i XIV w., rzeźbiona w drzewie lipowym. W odróżnieniu od figury Matki Bożej Kębelskiej, nazwana została Matką Bożą Wąwolnicą. Po obu stronach figury umieszczono rzeźby Polaków różnych stanów, oddających hołd Matce Bożej. Drewniane ołtarze boczne: Miłosierdzia Bożego, św. Franciszka, św. Stanisława Kostki i św. Józefa, stylem zostały dostosowane do ołtarza głównego.

W 2001 r. papież Jan Paweł II nadał sanktuarium tytuł i godność bazyliki mniejszej.

Kościół św. Wojciecha jest charakterystycznym elementem architektonicznym miejscowości.

Otwartą wspólną przestrzenią w centrum miejscowości jest rynek oraz plac spotkań w odległości ok. 100 m. od rynku.

Rynek wytyczony został w 1567 r., po pożarze miasta na Wzgórzu Kościelnym, stał się centrum nowego układu urbanistycznego. Ma wymiary 100 x 110 metrów. Jeszcze na początku XIX w. stał tu drewniany ratusz. Teraz, w północnej pierzei rynku, pozostały tylko drewniane, piętrowe kamieniczki. Są one przykładem budownictwa małomiasteczkowego.

Elementami charakterystycznymi dla Wąwolnicy są przede wszystkim:

1. Sanktuarium Matki Bożej Kębelskiej,

Pierwsza kaplica p.w. św. Wojciecha wybudowana została w murach zamku. Na przełomie XVI i XVII wieku benedyktyni dobudowali do niej nawę i dwie kaplice boczne. Pełniła wówczas rolę kościoła parafialnego. Obecny kształt kaplica uzyskała na początku XX wieku, kiedy to rozebrano stary kościół, pozostawiając jedynie prezbiterium. Prawdziwą perłą jest tu cudowna figura Matki Bożej Kębelskiej, umieszczona w ołtarzu w 1700 r., po przeniesieniu z pobliskiego Kębła. Pochodzi z około 1440 r. Wykonana została z pnia lipowego. Jest dziełem z cyklu Pięknych Madonn, cechuje ją elegancja i dworskość, regularny rysunek twarzy oraz bogactwo i dekoracyjność w układzie draperii. W 700 rocznicę objawień, 10 września 1978 r., odbyła się uroczysta koronacja figury koronami papieskimi.

2. Plac Maryjny na którym ustawiono 15 krzyży, symbolizujących tajemnice

różańca. Gromadzą się tu pielgrzymi podczas uroczystości kościelnych.

3. Kapliczka Matki Bożej Kębelskiej nad źródłem. Na zboczu Wzgórza Kościelnego, zbudowanego z opok kredowych, wypływają źródełka, które łączą się ze sobą, tworząc strugę o długości ok. 800 m. Wody te zasilają rzekę Bystrą. W skarpie nad źródłem wykuto kapliczkę z wizerunkiem Matki Bożej Kębelskiej.

4. Figura Jana Nepomucena znajduje się u stóp Wzgórza Kościelnego. Pochodzi z 1743 roku. Miała chronić5. mieszkańców przed powodziami

6. Cmentarz parafialny. Założony został w 1824 r. Zachowały się na nim XIX-wieczne nagrobki, na których widnieje dawna nazwa miejscowości „Wawelnica”.

Pochowani tu zostali m.in. powstaniec kościuszkowski, a zarazem burmistrz

Wąwolnicy – Aleksander Majewski, znany społecznik Antoni Rostworowski, Kazimierz i Henryk Dulęba. Jednym ze starszych i ciekawszych jest nagrobek Ludwika Sobieszczańskiego, właściciela folwarku Łąki. Na cmentarzu znajduje się też pomnik poświęcony mieszkańcom pomordowanym i poległym w czasie II wojny światowej, którzy zostali pochowani poza Wąwolnicą.

7. Muzeum w kaplicy. Powstało w 1995 r. z inicjatywy ks. Infułata Jana Pęzioła. Zgromadzono w nim eksponaty archeologiczne, m.in. bogaty zbiór wyrobów szklanych, świadczący o funkcjonowaniu przy stacji królewskiej warsztatu szklarskiego, prowadzonego przez benedyktynów. Zobaczyć8. można też szaty, naczynia liturgiczne oraz księgi pochodzące z XVII w. Eksponowane są rzeźby i obrazy artystów związanych z Wawolnicą, m.in. Józefa Goławskiego czy Zygmunta Bartkiewicza. Interesującym eksponatem jest rekonstrukcja grobu kultury pucharków lejkowatych. Oryginalny grób został odkryty podczas prac wykopaliskowych w 1988 r. w Karmanowicach. Jego pochodzenie datuje się na 3800 – 3000 lat przed narodzeniem Chrystusa. Autentyczne są tu dwa naczynia grobowe oraz część9. kamieni.

Południowa i północna część obszaru gminy jest usytuowana na wysokości 190 - 210 m. n.p.m., a środkowa (w dolinie rzeki Bystrej) na wysokości od 165 m. n.p.m. w części wschodniej, do 145 m n.p.m. w części zachodniej. Najwyższe wysokości bezwzględne występują w północno-wschodniej części gminy - 228,4 m n.p.m., a najniższe w dolinie Bystrej k/Celejowa - 136 m n.p.m. Wysokości względne dochodzą do 50 m. Ukształtowanie obszaru gminy jest bardzo zróżnicowane. Wyraźne piętno na krajobraz wywiera głęboko wcięta dolina rzeki Bystrej. Układ doliny jest równoleżnikowy, dlatego na obszarze zlewni i gminy przeważają stoki o ekspozycji południowej i północnej. Najbardziej strome i rozczłonkowane formami erozji liniowej są zbocza doliny Bystrej i doliny dopływów bocznych. Nad stromymi zboczami dolin występuje lekko falisty płaskowyż. Istniejący na tym terenie układ komunikacyjny potęguje erozję. Powstałe w wyniku jej działania wąwozy są utrudnieniem dla mieszkańców, jednak ich malowniczość może być magnesem przyciągającym turystów.

Płaskowyż Nałęczowski jest zbudowany z utworów czwartorzędowych i trzeciorzędowych. Na utworach trzeciorzędowych zalegają czwartorzędowe utwory glacjalne i fluwioglacjalne, przede wszystkim gruba dwudzielna warstwa glin zwałowych, położona jedna nad drugą, lub rozdzielona utworami fluwioglacjalnymi /żwiry i piaski ze żwirami/ lub limniglacjalnymi /iły, mułki, drobne piaski/.

Less nie tworzy jednej zwartej pokrywy, lecz jest podzielony na szereg płatów. Kilka większych płatów przylega od południa do doliny Bystrej /płat Wąwolnicy/.

Wąwolnica znajduje się w regionie hydrograficznym - Dolina rzeki Bystrej - wraz z przyległym obszarem znajduje się pod wpływem reżimu wód powierzchniowych oraz wód spływających szczelinami skał kredowych z obszarów wierzchowinowych.

Na terenie Wąwolnicy znajduje się źródło. Położone ono jest w dolinie rzeki Bystrej. Wody z utworów wieku kredowego wypływają niekiedy z kilku szczelin, tworząc linie wypływów na kontakcie skał o różnej przepuszczalności. Wydajność źródła w Wąwolnicy wynosi 93 l/s. Wody źródlane wykazują dość wysoki stopień mineralizacji.

Wąwolnica znajduje się w Opolsko-Puławskiej dziedzinie klimatycznej - w Lubelsko-Chełmskiej dzielnicy o opadach atmosferycznych na poziomie około 600 mm, średniej temperaturze powietrza (na poziomie rzeczywistym) od 7,6^{0 C do 7,80 C (4). Większość, bo ok. 60% napływających mas powietrza jest typu polarno-kontynentalnego, a ok. 34% - polarno-morskiego. Okres wegetacyjny - ze średnią temperaturą dobową powyżej +50 C trwa 216-218 dni a okres gospodarczy - z temperaturą powietrza powyżej +2,50 C trwa 250 dni i jest najdłuższy w skali województwa.}

Wąwolnica posiada unikalne i zróżnicowane warunki przyrodniczo-krajobrazowe, charakterystyczne dla Płaskowyżu Nałęczowskiego. W krajobrazie malowniczo zaznacza się głęboko wcięta dolina rzeki Bystrej oraz wąwozy i wzniesione wierzchowiny. Jej bogate kulturowe walory osadnictwa obejmują następujące zabytki:

Obiekty we wsi Wąwolnica wpisane do Rejestru Zabytków